[Triết học] Đâu là việc đúng nên làm?

Thực tế câu hỏi này mình đặt ra để mọi người cùng thảo luận sau khi mình xem 1 series video nói về công lý, như anh @Ngọc Tiến đã nhắc đến ở trên. Và đa số mọi người đều chọn bẻ lái, giết 1 người để cứu 5 người.
Đầu tiên, hãy xem những người bẻ lái nói gì:

• Nếu có thể giết 1 thay vì 5, tại sao không chọn số ít hơn? (!)
• Giống như trong vụ khủng bố 11/9, các hành khách trên máy bay đã lao vào giằng co với tên không tặc và khiến máy bay rơi ở vùng ngoại ô thay vì đâm vào tòa nhà cao ốc. Họ đã chọn giết ít người để cứu nhiều người. Đó là việc đúng nên làm.
• Bất kì một việc nào gây ra nhiều đau khổ hoặc mất mát hơn, thì đều không đúng đắn bằng việc còn lại. Giả sử 5 công nhân kia được cứu, họ sẽ tạo ra nhiều của cải cho xã hội hơn. Và con cái của họ sẽ không phải mồ côi.
• ...

Trong khi đó, số ít những người không bẻ lái cũng có những lí do của họ:

• Một số người coi hành động giết 1 cứu 5 về bản chất cũng giống như nạn giệt chủng. Để bảo vệ 1 dân tộc lớn, họ sẵn sàng tiêu diệt nhưng dân tộc ít người hơn. Bản chất này là sai trái.
• Bạn @Winter Hexagon lập luận rằng: Hãy để mặc theo tự nhiên, chẳng có lý gì lại hy sinh người này để cứu những người khác cho đến khi nó liên quan trực tiếp đến bạn. (Bạn nói rõ hơn được không?)
  
• Một số tin rằng anh công nhân trên đường ray phụ vô tội (bao gồm cả mình). Và đây là lí lẽ của mình: Rõ ràng là theo lịch trình, tàu hỏa sẽ đi qua đường ray chính, chứ không phải đường ray phụ. Như vậy, 5 công nhân kia rõ ràng là đang làm việc sai địa điểm hoặc sai thời điểm. Trong khi anh công nhân trên đường ray phụ làm đúng việc của mình. Có thể lỗi thuộc về 5 công nhân, có thể họ là nạn nhân của 1 sai sót từ ai đó. Nhưng anh công nhân kia thì nhất quyết không có lỗi. Vì vậy, giết anh ta là giết 1 người vô tội.
• Còn nữa, anh công nhân kia với tư cách là 1 con người, anh ta có đầy đủ những quyền con người không tranh cãi phải được tôn trọng. Bao gồm quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc. Anh ta là chủ nhân tuyệt đối của mạng sống anh ta. Không ai có quyền quyết định anh ta phải chết, để cứu 5 người xa lạ khác. Vì vậy, hành vi giết 1 cứu 5 là sai trái.

(Mình không phải là phe ủng hộ lựa chọn giết 1 cứu 5, nên ko lập luận sắc bén hoặc có những ý tưởng quan trọng. Ngay từ đầu trực giác của mình đã phủ nhận tính đúng đắn của lựa chọn này. Vì vậy, mình tạo cái bài này hi vọng 1 cuộc tranh luận khách quan sẽ diễn ra và mình có thể nghe những lập luận đối lập sắc bén thay vì tự tranh luận 1 bộ óc đã bị chi phối bởi trực giác :v)

Như vậy, ta có thể thấy, nhóm 1 quan tâm đến hậu quả của hành vi, còn nhóm 2 quan tâm đến bản chất của hành vi. @Hoài Nam nói đúng. Phiên bản mà bạn nhắc đến chính là phiên bản mình định sẽ đưa ra.
Phiên bản đó là: bây giờ bạn không phải là người lái tàu nữa, bạn chỉ là 1 người quan sát bên đường. Bạn đang đứng trên 1 cái cầu, và bạn thấy 1 đoàn tàu đang lao rất nhanh về phía trước, nơi có 5 công nhân đang làm việc. Giả sử bạn biết chắc đoàn tàu không thể dừng lại, và bạn cũng không nghe thấy bất kì tiếng còi nào. Bạn cảm thấy rất tuyệt vọng, vì bạn tin chắc mình sắp chứng kiến 1 tai nạn thảm khốc. Nhưng cũng ngay sau đó, bạn nhận ra có 1 anh chàng rất rất rất béo cũng đứng trên cầu, ngay bên dưới chỗ anh ta là đường ray. Có một ý nghĩa nảy lên trong đầu bạn: "Liệu bạn có nên đẩy anh béo xuống để chặn con tàu lại, anh béo chết nhưng bạn cứu được 5 công nhân (tiếp tục giả định là bạn biết chắc điều này)?". Kết quả của các lựa chọn vẫn không thay đổi, vẫn là giết 1 cứu 5 hoặc để 5 công nhân phải chết. Nhưng có phải bạn có cảm giác là bản chất của các lựa chọn trong phiên bản này và phiên bản đầu tiên có gì khác nhau? ~X(
Trong phiên bản này, nhiều người trước đây chọn giết 1 để cứu 5 đã cảm thấy ngần ngại trong việc quyết định đẩy anh béo xuống đường ray. Mặc dù đều là nguyên tắc "kết quả của hành động mới quan trọng", nhưng họ lại không còn kiên quyết ủng hộ như trước.
Tuy nhiên, những bạn phản đối bẻ lái khoan đã vội mừng. Hãy thử đặt những nguyên tắc của các bạn vào 1 trường hợp khác. Giả sử không phải là 5 công nhân, mà là 5000 công nhân thì sao? Các bạn có cảm thấy áp lực khủng khiếp không? Nếu bản chất mới quan trọng, còn số lượng thì không, vậy tại sao chúng ta lại cảm thấy khó khăn khi tăng số lượng công nhân ở đường ray chính lên nhiều lần? ~X(~X(~X( *ức chế quá!!!*
Mình chưa muốn kết luận hay giới thiệu cái series video hay cuốn Phải trái đúng sai một cách vội vàng như anh @Ngọc Tiến . Mọi người chúng ta cùng tranh luận chứ?
Và như mình đã nói, đây chỉ là 1 câu chuyện triết học, cho nên ta hãy loại bỏ những yếu tố không thể biết trước (thường xảy ra trong cuộc sống) như: biết đâu anh béo là 1 tên khủng bố; biết đâu 5 công nhân kia đã từng phục vụ cho Đức Quốc Xã, sát hại rất nhiều thường dân; biết đâu anh công nhân kia là Gandhi :-$ X_X. Loại bỏ chúng, đơn giản bởi nếu bị các câu hỏi đó chi phối, ta chẳng thể nào bàn về việc đúng nên làm được. ;

 

lúc đầu thì mình cũng nghĩ như bạn, rằng anh công nhân kia trong 1 vị trí có thể chết, trong khi anh béo kia thì hoàn toàn vô tội. nhưng sau đó mình đã thay đổi suy nghĩ. như lập luận về lịch trình của tàu hỏa ở comment phía trên, mình tin rằng anh công nhân cũng vô tội hệt như anh béo đứng trên cầu vậy. còn nói về khả năng phải chết thì anh béo hay công nhân cũng chịu một nguy cơ như nhau: 50:50

 

Quả là khó! Nhưng một khi chúng ta đã lao vào cái thế giới của những ranh giới mờ nhạt, những tình huống rối rắm, những hoài nghi mãnh liệt ấy, chúng ta sẽ mãi mãi khác đi. Chúng ta sẽ không bao giờ "không biết", hoặc "không suy nghĩ" được nữa. Sự ngây thơ sẽ chết đi.

 

@Nguyễn Huy Tử Quân mình không biết là mình đưa ra có vội vàng hay không. Nhưng những cái này chỉ cần bạn diễn đạt đi khác một chút đã có thể biến đổi ý nghĩa người ta muốn truyền tải đi rất nhiều lần.

Mục đích của bài giảng này đưa ra không phải là để tìm ra điều gì thực sự đúng ai sai, mà nó là để giúp chúng ta nhìn nhận lại cách ta suy nghĩ, những điều ta sẽ có xu hướng tin tưởng và bảo vệ. Nên việc đưa ra cho mọi người xem thay vì giải thích có thể truyền tải sai vấn đề là cách của mình. Nó giống như việc ý từ 1 người truyền qua người 2 mất đi 5% rồi đến người thứ 10 gần như đã biến đổi hết rồi. Bản thân mình nếu có thể thì toàn đưa ra cách khách quan nhất để mọi người xem và thảo luận. Đó cũng là lý do mà ông ấy thường trích dẫn lại câu của người khác sau đó mới phân tích.

Chưa nói đến công lý là gì, đạo đức là 1 thứ mà chính chúng ta sẽ thay đổi đi theo tầng giai đoạn trong cuộc sống. 1 người cha ăn trộm thuốc để cứu con gái (nếu chúng ta ở tuổi nhỏ, đạo đức đang phát triển ở tầng thấp thì người cha chắc chắn là sai, nhưng khi lớn lên thì cách phán xét hành động này lại khác đi tùy vào mỗi cá nhân).

Vì vậy nên hầu như mình không bao giờ tranh luận vào những cái mà mình không biết nó sẽ đúng hay sai thế này, bởi vì về bản chất gần như không thể biết được. Nếu có chỉ là quan điểm cá nhân, đưa ra các góc nhìn khác nhau để soi rọi bản thân lại và tiếp nhận cái mới nếu cảm thấy nó phù hợp với mình.

 

mục đích của em khi mong chờ 1 cuộc tranh luận là: để hiểu rõ hơn về vấn đề theo 1 cách nhiều tương tác hơn, thay vì chỉ xem hay đọc một cách thụ động. còn chuyện không thể trả lời câu hỏi đâu là đúng, đâu là sai thì em hoàn toàn đồng ý. nhưng không có nghĩa là ta không nên bàn bạc để hiểu hết các khía cạnh của lựa chọn. và anh cũng thấy đấy, bài viết của em cũng đâu đặt nặng kết luận đâu. Dự định của em là sẽ giới thiệu cho mọi người mấy cái video đó vào lúc các tranh luận đã bớt nóng, vậy thì sao phải lo lắng về điều mà anh nói là "có thể truyền tải sai vấn đề"

 

@Nguyễn Huy Tử Quân: Mình thuộc nhóm giết một cứu năm, giới thiệu luôn mình là INTJ .

Đây là một lập luận sai về bản chất. Diệt chủng dựa trên một ý thức hệ đem lại quyền lợi cho một nhóm lợi ích mà những kẻ diệt chủng coi mình là đại diện, bằng cách tiêu diệt một nhóm người có các điểm chung khác, có hệ thống và thống nhất từ trên xuống. Giết một cứu năm chỉ là một hành động nhất thời của một cá nhân (không có tính hệ thống), không nhắm vào một nhóm người có các điểm chung, cũng không dựa trên ý thức hệ nào, chỉ có mục đích cứu người. Vì thế đây là một suy diễn sai.

Nếu xét về mặt đạo đức, quyền lợi và nghĩa vụ: Vì họ có lỗi nên họ đáng chết hơn anh công nhân không có lỗi?

Nếu xét về mặt logic thuần túy, thì có lỗi hay không có lỗi, hoặc nói rộng ra là được xã hội xem là tốt hay là xấu không quyết định hệ quả một người phải chịu. Thuyết định mệnh (một lý thuyết khoa học chứ không phải thần học) chỉ ra rằng mỗi sự kiện chúng ta đón nhận là kết quả của rất nhiều các sự kiện đã xảy đến trong quá khứ. Và các sự kiện đã xảy ra trong quá khứ là cố định, không đổi nên cái chúng ta đón nhận bây giờ, kể cả suy nghĩ, tình cảm của chúng ta, là nghiễm nhiên xảy tới, chỉ là chúng ta có ảo giác rằng mình kiểm soát được nó, và tự quyết định được mà thôi.

Bản chất của hai tình huống (1) Bạn là người điều khiển tàu và (2) Bạn là người qua đường là khác nhau.

(1) Người điều khiển tàu là người trực tiếp đem tới cái chết của 5 người hoặc 1 người.
(2) Người đi đường sẽ trực tiếp đem tới cái chết của anh béo nếu anh ta đẩy anh béo xuống đường nhưng chỉ gián tiếp đem tới cái chết của 5 người nếu anh ta không đẩy.

Hơn thế, về mặt pháp luật thì người lái tàu có thể thoát án nếu giải quyết ổn thỏa với gia đình người bị nạn, vì là tình huống bất khả kháng và là lỗi của đoàn tàu, anh ta không điều khiển được. Trong khi người qua đường nếu đẩy có thể bị tù mọt gông, vì hành động này sẽ bị coi là giết người, chỉ được tính thêm tình tiết giảm nhẹ.

Định tính và định lượng đều không như nhau nên không thể coi là hai hành vi có bản chất tương đồng để xem xét được.

Lượng thay đổi thì chất thay đổi .

 

@Nguyễn Huy Tử Quân: Mình sẽ mặc cho 5 người chết dù là người lái tàu hay người quan sát trên cầu. Còn trong trường hợp mấy người cũng lênh đênh trên biển chờ chết (có mình) thì đương nhiên là giết người ăn thịt.
@cercavie01: Tưởng rằng khác nhau nhưng thực ra chính là cùng một bản chất. Ở tình huống thứ nhất, người lái tàu vẫn chỉ là gián tiếp nếu đem đến cái chết của 5 người vì đấy là lộ trình sẵn có.

 

@Winter Hexagon nó sẽ là giống nhau nếu như là người ngồi trên tàu chứ không phải người lái tàu. Người ngồi trên tàu có thể chọn chạy lên thay ông kia để gạt cần hay không và lúc đó họ mới bắt đầu vướng vào trách nhiệm.
Còn người lái tàu dù không chọn làm gì thì ông ấy vẫn sẽ là người chịu trách nhiệm phần nào. Trong khi người kia không đẩy ông béo thì không có trách nhiệm gì cả.

 

@Winter Hexagon : Định nghĩa gián tiếp ở đây. Yếu tố lộ trình mới là yếu tố gián tiếp dẫn tới tai nạn, do "vì lộ trình như vậy khiến người lái tàu đâm vào người gặp nạn", chứ không phải "vì người lái tàu nên lộ trình mới gây tai nạn". Người lái tàu là người cầm lái đâm vào người bị nạn, do người lái tàu có tư cách pháp lý là người chịu trách nhiệm điều khiển con tàu, chứ không phải lộ trình. Khi đứng trước pháp luật thì yếu tố gián tiếp lộ trình sẽ được đưa ra xem xét.

Người lái tàu có thể bị truy cứu vì tội giết người, vì có thể rẽ để cứu năm người nhưng không rẽ hoặc có thể dừng con tàu lại một cách an toàn hơn nhưng không dừng (chẳng hạn). Năm người lại đã xuất hiện từ trên đường tàu từ trước chứ không phải tình cờ chạy cắt ngang qua.

Tóm lại dù chọn cách nào thì người lái cũng không tránh được trách nhiệm, vì cả hai trường hợp anh ta đều là người cầm lái gây ra tai nạn. Đây là hai lựa chọn có bản chất như nhau nhưng mức độ khác nhau. Nhưng trong trường hợp người gây nạn là người lái tàu, thì đâm vào một người là giải pháp tối ưu do:

- Nếu trước khi người lái, nhận tàu mà phanh không hỏng (rõ ràng vì nếu hỏng thì đã không nhận) và không chứng minh được phanh hỏng do lỗi của nhà quản lý thì anh ta hoàn toàn chịu trách nhiệm về cái phanh hỏng và vụ tai nạn. Trong trường hợp đó, đâm vào một người thì dễ giải quyết để không bị truy cứu và bị truy cứu thì cũng có thể được xử nhẹ hơn so với đâm vào năm người.

- Bỏ qua yếu tố này thì khi đâm vào một người, anh ta cũng không bị xã hội lên án nhiều bằng, làm liên lụy đến ít người hơn khi đâm vào năm người, do đó hệ lụy cũng không lớn như đâm vào năm người.

Trường hợp người đi đường thì lại rất khác, vì anh ta hoàn toàn có quyền không giết người. Nếu anh ta đẩy người béo xuống đoàn tàu đang chạy, chắc chắn anh ta sẽ ra tòa với tội danh giết người. Nếu anh ta không chọn, anh ta hoàn toàn vô can, do anh ta không thể dùng các biện pháp hợp pháp để dừng đoàn tàu được. Đây là hai lựa chọn có bản chất khác nhau và mức độ cũng khác nhau. Hai trường hợp này khác nhau rất rõ, không thể được xem là "bản chất giống nhau" được.

 

@cercavie01: Ở đây vấn đề tranh luận chỉ quyết định dựa trên đạo đức, đánh giá đúng sai chủ quan của bạn chứ chưa xét đến trách nhiệm pháp lí, nếu thế sẽ có rất nhiều yếu tố gây nhiễu, nếu thế chẳng ai đi xô anh béo xuống cầu, và đương nhiên ở trường hợp 1 tàu không thể phanh kịp mới đưa ra hai lựa chọn đấy.